Gniewosz plamisty jest jednym z 5 gatunków węży występujących w Polsce. Objęty jest ochroną gatunkową ścisłą oraz tzw. ochroną strefową. Wąż ten jest jednym z najrzadszych gatunków w polskiej herpetofaunie. Najliczniejsze populacje zamieszkują południową Lubelszczyznę (Puszczę Solską i Roztocze), Podkarpacie, Małopolskę i Ziemię Lubuską.
Charakteryzuje się stosunkowo delikatną i smukłą budową ciała z niezbyt wyraźnie wyodrębnioną głową. Długość dorosłych osobników zawiera się zazwyczaj w granicach 50-60 cm (sporadycznie sięga 80-90 cm). Ubarwienie gniewosza jest zróżnicowane, zwykle doskonale dostosowane do środowiska, w którym żyje.
Fot. 1. Dorosła samica gniewosza plamistego o ubarwieniu szarym (fot. Przemysław Stachyra).
Fot. 2. Dorosła samica gniewosza plamistego o ubarwieniu brązowym (fot. Przemysław Stachyra).
Gniewosz plamisty jest gatunkiem zamieszkującym mozaikę siedlisk leśnych i otwartych – zwykle z dużym dostępem słońca. W Puszczy Solskiej spotkać go można w widnych borach sosnowych o zróżnicowanej strukturze wiekowej, na rozległych śródleśnych enklawach i w śródleśnych osadach oraz na torfowiskach i w śródleśnych dolinach rzecznych.
Fot. 3. Środowisko życia gniewoszy plamistych w Puszczy Solskiej – widne starodrzewy sosnowe (fot. Michał Korga).
Fot. 4. Środowisko życia gniewoszy plamistych w Puszczy Solskiej – wrzosowiska na śródleśnych polanach (fot. Przemysław Stachyra).
Fot. 5. Środowisko życia gniewoszy plamistych w Puszczy Solskiej – śródleśne torfowiska i bory bagienne (fot. Przemysław Stachyra).
Ważnymi elementami w siedlisku są kryjówki, które stanowią głównie próchniejące leżące drzewa i pniaki drzew ściętych oraz mikrorzeźba terenu (szczeliny, szpary na niewielkich skarpach).
Fot. 6. Wylinka gniewosz plamistego pozostawiona w dziuplastej brzozie (fot. Przemysław Stachyra).
Fot. 7. Szczelina w piaszczystej skarpie pod korzeniem starego drzewa jest miejscem schronienia gniewoszy plamistych (fot. Przemysław Stachyra).
Fot. 8. Młody gniewosz plamisty na próchniejących konarze starej sosny (fot. Przemysław Stachyra).
Gniewosz plamisty jest drapieżnikiem żywiącym się przede wszystkim jaszczurkami (zwinką i żyworodną oraz młodocianymi padalcami) a także małymi ssakami i sporadycznie bezkręgowcami.
Fot. 9. Jaszczurka żyworodna stanowi podstawę diety gniewoszy plamistych (fot. Przemysław Stachyra).
Fot. 10. Padalec kolchidzki bywa również jedną z ofiar gniewoszy plamistych (fot. Przemysław Stachyra).
Płazy i gady, a zwłaszcza węże nie są w Polsce darzone sympatią a strach i niewiedza skutkują negatywnym nastawieniem społecznym, którego najbardziej drastycznym przejawem – jest celowe zabijanie węży niezależnie od gatunku.
W Puszczy Solskiej głównymi stwierdzonymi zagrożeniami dla gniewosza plamistego są śmiertelność w wyniku rozjeżdżania przez pojazdy i celowe zabijanie oraz lokalny zanik siedlisk w wyniku działalności gospodarczej i działań infrastrukturalnych (budowa i remonty dróg).
Fot. 11. Śmiertelność na drogach stanowi kluczowe zidentyfikowane zagrożenia dla gniewoszy w Puszczy Solskiej (fot. Przemysław Stachyra).
Fot. 12. Niszczenie siedlisk rozrodczych (na fotografii: przydrożnych próchniejących pniaków) stanowi poważne zagrożenie dla populacji gniewoszy plamistych w Puszczy Solskiej (fot. Przemysław Stachyra).
Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, dzięki wsparciu finansowemu Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych (CKPŚ), realizuje program badawczo-ochronny „Czynna ochrona rzadkich gatunków zwierząt w Puszczy Solskiej” (Nr projektu: POIS.02.04.00-00-0179/16). Jednym z gatunków objętych projektem jest gniewosz plamisty. Zainteresowanie tym gatunkiem wynikło z niewystarczającego poznania jego rozmieszczenia w Puszczy Solskiej oraz potrzeb wdrożenia propozycji działań ochrony jego siedlisk jako wytycznych do planów urządzenia lasów puszczańskich nadleśnictw.
Głównymi działaniami realizowanymi w ramach tego programu są:
- Ocena rozmieszczenia oraz wielkości, struktury płciowej i wiekowej populacji gniewosza plamistego w Puszczy Solskiej, w tym rozkładanie sztucznych kryjówek zwiększających szanse wykrycia gatunku.
Dzięki badaniom specjalistów herpetologów oraz zastosowaniu 80 zestawów sztucznych kryjówek (5 egzemplarzy pokryć dachowych, tzw. ondulin na danym stanowisku) rozłożonych w obszarze znanych i dogodnych stanowisk, w latach 2017-2018 w Puszczy Solskiej stwierdzono odpowiednio 31 i 65 nowych stanowisk (przykładowa mapa schematyczna rozmieszczenia stwierdzeń w roku 2018). Każde stwierdzenie gniewosza było udokumentowane fotografią oraz zapisane w urządzeniu GPS.
Fot. 13. Inwentaryzacja i monitoring gniewoszy plamistych w Puszczy Solskiej z wykorzystaniem sztucznych kryjówek (fot. Przemysław Stachyra).
Fot. 14. Każde stanowisko dokumentowane było zaznaczeniem w urządzeniu GPS i wykonaniem fotografii (fot. Paweł Marczakowski).
Fot. 15. Rozmieszczenie stwierdzeń gniewosza plamistego w Puszczy Solskiej w roku 2018 (mapa z raportu rocznego).
- Ocena charakterystyki siedlisk w obrębie znanych i nowych stanowisk – opis preferencji siedliskowych, obecności kryjówek, miejsc do rozrodu i zasobności pokarmowej.
- Ocena zagrożeń istniejących i potencjalnych ze strony czynników naturalnych (sukcesja roślinności w tym zacienienie, drapieżnictwo) i antropogenicznych (sposób gospodarowania, eksterminacja, śmiertelność wskutek kolizji).
Na każdym ze stanowisk gniewosza dokonano szczegółowego opisu jego fizjonomii oraz stwierdzonych i potencjalnych zagrożeń, które były podstawą do wdrożenia działań ochrony czynnej.
- Czynna ochrona najważniejszych miejsc występowania gniewosza plamistego, polegająca na usuwaniu zadrzewień i zakrzewień zacieniających stanowisko występowania oraz wykładaniu karp korzeniowych jako miejsc schronienia.
Na stanowiskach wskazanych przez specjalistów wdrażano działania związane z usuwaniem zakrzewień nadmiernie zacieniających miejsce bytowania tego węża oraz wykładano karpy korzeniowe wzbogacające zasobność kryjówek i miejsc rozrodu. Roślinność usunięto na 22 stanowiskach , zaś karpy korzeniowe rozłożono na 45 stanowiskach.
Fot. 16a. Stanowisko gniewosza plamistego przed wykonaniem zabiegów ochronnych (ułożeniem karp korzeniowych i usunięciem zakrzewień (czeremchy amerykańskiej) (fot. Przemysław Stachyra).
Fot. 16b. Stanowisko gniewosza plamistego po wykonaniu zabiegów ochronnych (fot. Przemysław Stachyra).
Stanowiska poddane zabiegom czynnej ochrony są kontrolowane przez specjalistę monitorującego skuteczność tych działań.
- Wypracowanie optymalnych rozwiązań związanych z metodyką inwentaryzacji i monitoringu gniewosza plamistego.
Przed zakończeniem projektu, ekspert naukowy ds. gniewosza plamistego, wraz ze specjalistami biorącymi udział w badaniach opracują wytyczne metodyczne dotyczące inwentaryzacji i monitoringu gniewosza plamistego.
- Działania edukacyjne i wydawnicze, w tym szkolenia i wykłady dla Służby Leśnej.
W ramach tego działania wydano folder popularno-naukowy nt. gniewosza plamistego, przygotowano syntetyczną informację na stronę internetową projektu o realizowanych działaniach oraz przygotowano prelekcje dla pracowników Służb Leśnych administrujących w lasach Puszczy Solskiej.
- Opracowanie, wspólnie z Administracją Lasów Państwowych i organami ochrony przyrody, planu ochrony gniewosza plamistego i jego siedlisk w Puszczy Solskiej.
Końcowym efektem realizacji działań poświęconych gniewoszowi plamistemu w Puszczy Solskiej będzie opracowanie wytycznych ochronnych dla tego gatunku wspólnie e Służbami Ochrony Przyrody i Administracją Lasów Państwowych, które w założeniu powinny znaleźć się w programach ochrony przyrody planów urządzenia lasów puszczańskich nadleśnictw.
